Bunkers in de Noorderkempen

Bunkers hebben afgelopen eeuw met hun aanwezigheid het landschap van de Noorderkempen mee bepaald. Het zijn relicten van de laatste wereldoorlogen. Stille getuigen van een tijdperk van kommer en kwel, waar de levens goedkoop waren.

Het woord ‘kazemat’ is eigenlijk de correcte benaming. Men spreekt pas van een bunker sinds WOII, daarvoor werd het woord enkel in associatie gebracht met opslagplaatsen van olie of steenkool in schepen. Een kazemat is een bomvrij schuiloord.

Het zijn militaire bouwerken die niet alleen door de Belgen werden aangelegd. De bunkerlinies werden in eerste plaats aangelegd door de Duitsers in 1917. Voor de verdediging van de Versterkte Stelling Antwerpen bouwden de Belgen vanaf 1935 bijkomende bunkers.

Kaiserliche Festung Antwerpen

Nog geen 3 dagen na de val van Antwerpen, neemt het Duitse oppercommando het besluit om de Vesting Antwerpen opnieuw in staat van verdediging te stellen. Aangezien er maar 13 van de 33 versterkingswerken onbeschadigd in Duitse handen valt, moeten er herstellingswerken uitgevoerd worden.

Antwerpen wordt niet meer ingericht als een kringstelling, de Duitsers reorganiseren enkel de fronten die in hun nieuwe Duitse plannen past. Vanaf de bewegingsoorlog overgaat naar een stellingenoorlog wordt ook de kust ingericht om een geallieerde landing tegen te gaan.

De dodendraad.

De dodendraad werd opgebouwd in 1915 op bevel van de Duitse overheid. Het was een grensversperring onder hoogspanning die het illegaal verkeer tussen België en Nederland aan banden moest leggen. Het reisverkeer tussen Nederland en België verliep via gecontroleerde grensovergangen.
De benaming van deze overgang geeft aan hoe moorddadig deze overgang was.
Het kreeg wel eens de benaming 'IJzeren gordijn", naar analogie van wat er in Oost-Europa na WOII was gebeurd.
Van deze hindernis is er niets meer van terug te vinden.

Küstenverteidigungsstellung

Vrij snel na hun aankomst in november 1914, beginnen de Duitsers kustversterkingen aan te brengen. In het begin worden Belgische kanonnen opgesteld die achtergelaten werden door het Belgisch veld- en vestigingsleger.

Alhoewel de voornaamste verdedigingswerken slechts in 1915 begonnen worden, is na enkele maanden de kust stevig in handen van de bezetter. De eerste opdracht bestaat erin om een eventuele landing op de stranden van Franse of Britse troepen onmogelijk te maken.

Om deze doelstelling te bereiken wordt de ganse kuststreek voorzien van kanonnen die opgesteld worden in de duintoppen of in het achterland. Tussen deze batterijen worden loopgrachten, mitrailleursnesten, en prikkeldraadverperingen aangebracht.
De tweede taak van deze troepen is het verdedigen van de kusthavens, een taak die met de voortschrijden van de oorlogsjaren steeds belangerijker werd.

Plannen voor een bunkerversperring

Omdat Nederland zich neutraal verklaart, stelt zich militair geen gevaarlijke situatie bij de opmars naar Frankrijk. Het is niet dringend om de grens sterk te beveiligen.De bezetter wil het land zo goed mogelijk controleren én tegelijk inschakelen in de Duitse oorlogsinspanningen. Echter, de Grieken laten in 1915 hun neutraliteit schenden: 'Is de Nederlandse neutraliteit nog wel neutraal ??' Incidenten komen méér en méér voor. Tevens houden de Duitsers een Geallieerde landing via Zeeland, de grote rivieren en Helgoland voor mogelijk. Het 4de Leger zou ingesloten kunnen geraken.

In de Herfst van 1916 worden vier linies uitgedacht:
- Küstenverteidigungsstellung, vanaf Nieuwpoort tot Knokke is de ganse kust met bunkers en stellingen zwaar verdedigd,
- Hollandstellung, 80,5 km ,
- Stellung Antwerpen, 47 km, als onderdeel van de Antwerpen-Maasstelling (tot in Namen).

De 'Hollandstellung'

De Hollandstellung is een versterkte linie van 75 km die opgetrokken werd tussen Knokke en Antwerpen, en gericht is op verdediging tegen een invasie vanuit Nederland.
De Hollandstellung begon in het Zwin en volgde op een afstand de Belgisch-Nederlands grens tot Strobrugge in Maldegem. Ook het Schipdonkkanaal met hier en daar bunkers en draadversperring maakte er deel van uit.

De linie liep verder via Eeklo, Lembeke, Oosteeklo, Ertvelde, Kluizen en Terdonk.
Vanaf het kanaal Gent-Terneuzen liep de Hollandstellung met een minder zware verdediging verder door het Waasland tot aan Antwerpen en sloot zo aan bij de daar bestaande forten. In het totaal richtte de Duitse bezetter er meer dan 850 bunkers op. De gevreesde geallieerde invasie vanuit het neutrale Nederland is er nooit gekomen.

De Stelling Antwerpen

In het Voorjaar van 1917 worden de drie linies gebouwd. Bouwheer voor het stuk Antwerpen–Turnhout is het Gen.Gouverneur Belgien en wordt uitgevoerd door Oberkommando der Küstenverteidigung Trennungslinie Vlissingen-Gent.
De Stelling Antwerpen moet de volgende opdrachten kunnen uitvoeren:
- Het linker steunpunt vormen van de Antwerpen-Maasstelling.(“A-M-stellung”)
- Een bruggenhoofd vormen waardoor snel troepen van de ene kant van de Schelde naar de andere zijde van de Schelde mogelijk wordt.
- Het dekken van de rechterflank van de Reichswehr dat een geallieerde verrassingsaanval vanuit Nederland moet onmogelijk maken.

De Nordabsnitt van de 'Stellung Antwerpen - Turnhout'

De Nordabsnitt van de Schelde is de linie die begint in Berendrecht en eindigt aan de oevers van het kanaal kanaal van Schoten. Vanaf daar tot in Turnhout wordt ze de 'Turnhout-kanalstellung genoemd. Ze maken beide deel uit van de Antwerpen-Maasstellung. De linie valt onder het verdedigingsgebied van “Armeegruppe Antwerpen”, met vier infanteriedivisies en twee gemengde brigades. In het Voorjaar van 1917 worden de drie linies gebouwd. Bouwheer voor het stuk Antwerpen –Turnhout is het Gen.Gouverneur Belgien en wordt overgenomen door Oberkommando der Küstenverteidigung Trennungslinie Vlissingen-Gent.
In praktijk verloopt het bouwen van de gewapend betonnen bunkers niet zo vlekkeloos. Voor sommige bunkers wordt bij gebrek aan ijzer gewoonweg spoorstaven van niet-gebruikte lijnen of zelfs het bestaande tramspoor afgebroken.

De kazematten van de 'Stellung Antwerpen - Turnhout'

De grensstelling was zeer goed uitgebouwd. Naast tientallen kilometers loopgraven bestond de linie uit meer dan 660 bunkers. Om de klus te klaren op een eenvoudige en snelle wijze gebruikten de Duitsers gestandaardiseerde bouwwijzen voor hun kazematten, 'regelbauten' genoemd.
De bunkers werden eigendom van het ministerie van defensie na de eerste wereldoorlog, en werden daarna terug ingezet in een nieuwe verdedigingslijn die even voor de tweede wereldoorlog werd aangelegd.

De Zimmerman foto's

Zimmerman wordt in januari 1918 belast met een observatie opdracht om de Duitse bunkerlinie te fotograferen.
Tijdens deze opdracht werden tientallen foto's genomen en belanden na de grote oorlog in de Belgische archieven.
Lange tijd was men ervan overtuigd dat het grootste deel van de toenmalige archieven vernietigd werden, tijdens het begin van de tweede wereldoorlog.
Totdat in 1990 de Moskou archieven opengingen en werden de in 1940 verdwenen archieven, terug gevonden.
46 foto's zagen terug het daglicht. Foto's gemaakt door Zimmerman.
Dit archief vormde de basis van het boek 'Vergeten linies' uitgegeven door de provincie Antwerpen.
Lees meer over de overblijfselen van deze periode in de Zimmerman foto's Een andere reportage ditmaal van radio 2

De Belgische bunkerslinies

De eerste bunker die we bekijken stamt nog af van voor de eerste wereldoorlog. Deze bevindt zich in het Mastenbos, en werd aangelegd door het Belgisch leger.

Er bestaat grote oneinigheid over de functie die deze bunkers hadden.

Wat we wel weten is dat het veldleger in 1914 geen bunkers aanlegde om personeel in onder te brengen. Wat wel gedaan werd,was een beschutting maken om de munitie in onder te brengen.

Pas met de stellingenoorlog werden schuilplaatsen gebouwd maar dan zit het Belgisch leger aan de Ijzer. Dit verandert tijdens het interbellum, wanneer iedereen de dreiging vanuit het oosten voelt naderen.

Belgische bunkers als verdedigingslijn

België kent weinig natuurlijke hindernissen. Je hebt de Ardennen, de Maas en de Schelde die een hindernis van militaire betekenis kunnen zijn.

Hierdoor zijn de meest economische belangrijke centra van nature uit slecht beschermd. In het verleden werden verschillende verdedigingsconcepten uitgeprobeerd, waarvan onder andere de forten een restant zijn. Tijdens het interbellum bouwden de Belgische staat nieuwe verdedigingslijnen, waar bunkers een voorname rol innemen.

Foto gepubliceerd met toestemming van (c) Joske Heroes, de Antitankgracht te Haacht.

Antitankstellingen

In 193x werden bunkerstellingen dwars door Antwerpen en Brabant aangelegd. De bunkers van de Anti-tankstelling zijn wel diegenen die ons het meest aanspreken.

Maar als je het over de antitankgracht spreekt dan is die niet alleen deze tussen Oelegem en Zandvliet. Er werden verschillende antitankgrachten aangelegd in België. Naast deze van het noorden van Antwerpen, heb je ook deze van Haacht. Ze werd in hetzelfde decenia gebouwd. Ondanks dit geen brede gracht is, is ze effectief als antitankstelling.

In die tijd waren de tanks niet amphibisch (waterdicht) en konden geen steile hellingen nemen. Ze waren zeer effectief want nog de bezetter als de bevrijder heeft de gracht doorschreden. Als tanks toch de gracht overschreden, dan was het langs aangelegde bruggen.

De Duitse bunkers van de tweede wereldoorlog

Vanaf eind mei 1940 zijn de Duitse strijdkrachten heer en meester over het Belgisch grondgebied. Om zich te beschermen tegen de geallieerde luchtaanvallen, bouwen zij in het kamp van Brasschaat een hele reeks Duitse bunkers. Het valt op dat bijna alle bunkers opgetrokken werden in de buurt van plaatsen waar vele mensen verblijven zoals logementsblokken, messes, kantinnes. Ook speciale bunkers in de buurt van het oude pavilioen van de kampcommandant.

De ICAO-code op de bunker staat voor EB (Europe, Belgium) BT (Brasschaat).

De bunkers vanaf het interbellum en andere linies

Langs de kust zal de bezetter een deel van de Atlantikwall bouwen. Het commandocentrum voor een deel van deze verdedigingslijn bevond zich in het Antwerpse stadpark Den Brandt en vormt een toeristische attractie.

nieuwe site rond Der Brandt
oude site rond Der Brandt

De Dnjepr

De gracht werd in 1943-1944 tijdens de Tweede Wereldoorlog tussen het Fort van Merksem en het Albertkanaal gegraven in opdracht van de Duitsers, als verdediging tegen de geallieerden. De naam is een schertsende verwijzing van de Antwerpse bevolking naar de rivier de Dnjepr in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne, waar de Duitse opmars aan het oostfront (Tweede Wereldoorlog) tot staan werd gebracht.

De Dnjepr te Antwerpen loopt op de grens van Merksem en Schoten, dus zuidelijker dan de Antitankgracht. De gracht werd met de schop gegraven door opgeëiste werklieden onder leiding, toezicht en gezag van de Duitse firma Baum und Bötchen. Die betaalde de werklieden tot even voor de bevrijding. De betrokkenen hebben hun laatste loon nog altijd te goed.

De Dnjepr te Antwerpen speelde een rol in de oorlog: de Duitsers hielden daar stand, zodat het gebied van Schoten ten noorden ervan pas een maand later bevrijd werd tijdens de Slag om de Schelde. De gracht is grotendeels gedelgd en vormt nu een natuurgebied met onder meer reeën en reigers. Op een ander deel ervan zijn verkavelingen gekomen.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Dnjepr_(Antwerpen)

De geallieerde verdediging rond Antwerpen

Vanaf 4 oktober valt Antwerpen onder de beschieting van V1 en V2. Deze bombardementen duren tot maart 45 als de laatste V1 en V2 stellingen worden ontmanteld. De geallieerden zullen er alles aan doen om deze dreiging ongedaan te maken. Hiervoor zullen de Amerikanen Britten en Canadezen stellingen in een 'belt' rond Antwerpen oprichten. De V1, gekend als vliegende bommen zullen bijna allen onderschept worden voordat zij de stad Antwerpen bereiken. Dat maakt wel dat er heel wat afgeschoten V1 hier terecht kwamen. Brasschaat werd de gemeente die na Antwerpen het meest te leiden had van de V1 en V2's. 80 % van de gebouwen werden vernield.